Suluova'nın tarihi MÖ 2000'li yıllara dayanmaktadır. Doğukent dediğimiz mahallede bulunan Kümbettepe'de Alman Arkeolog Valter'in yaptığı kazılar sonucu çıkan tuğla ve taş parçaları Suluova'nın tarihinin kalkolitik çağ Hititler devrine kadar dayandığı anlaşılmaktadır. Bilindiği gibi MÖ 2000'li yıllarda Amasya'nın kurucusu Amazonlardan Amashan'dır. Hitit Türkleriyle bitişik yaşamışlardır. Daha sonra Frigler tarafından yıkılmışlar, sonra sırasıyla Lidyalılar, persler, Roma, Bizans ve Osmanlı hakimiyeti gelmiştir. Osmanlı hakiyetinde Amasya'nın 4 hanesi vardı. Biriside şu anki yol pınar köy. Son tarih hakkında birçok belge niteliğinde yapılar vardır. Eski adı hakala nahiyesidir. Köyün doğu tarafında, yüksekçe bir yerde büyük dersaneli, geniş hücreli ve kagir olarak inşa edilmiş, bugün bir kısmı mevcut Kasım Bey Medresesi vardır. Bu Medrese Amasya'nın genel medreseleri arasında çok meşhur olmuş ve ilk 40 medrese arasında anılmıştır. Bu Medresenin müderrisleri önceleri köyde ikamet ederlerdi. Sonra bu adet bozulmuş, Amasya'dan tayin edilen müderrisler köyde oturmamışlardır. Köyde ikamet ederek ders veren müderrislerin sonuncusu Şeyh Mahmudt Efendi'dir. Şeyh Mahmut Efendi, çeşitli aralıklarla 1711 yılına kadar üç defa bu medresede görev yapmıştır.Köyün içinde Hacıbeyzade Muhyiddin efendi medresesi bulunduğu, Bununda Amasya genelinde 40 medreseden biri olduğu bilgileri mevcuttur. Bugün kalıntısına rastlanmamaktadır. Bu medresedende büyük alimlerin yetiştiği zikredilir.Köyün güney batısında birde zaviye vardır.
Büyük ulemadan Seyyid Necmettin Yahya Rifai 1348'de du zaviyeyi yaptırmış ve 1355'te evkafını düzenlemiştir. Bu Tekkenin imareti, ziyafethane ve evkafı düzgün olduğundan mamur bir kasaba şeklini alan Hakala nahiyesi 17.yüzyıl sonlarına kadar ulema, ilim talabesi devşiren bir merkez halini almıştır. Seyyid Yahya burada medfundur. Yöre meşhur bir çok insanın ziyaret yeridir. Hakala Beylerinin gayet cömert ve adil oldukları zikredilir. İlçemizin güneyinde Tersakan ırmağı kenarında Şeyh Abdulgani Halveti hazretlerinin türbesi mevcuttur. Halk arasında Gani Baba türbesi olarak bilinir. Burasıda bölge insanının ziyaret ve mesire yeri olarak ziyaret ettikleri yerlerdendir. Osmanlı döneminde Timur'un istilasına uğrayan Amasya Suluova civarı, İlyas Çelebi ve Amasya alimlerinin Timur'un sorularına cevap vermesi ile bir derece kurtulmuştur. Timur'un atadığı Karadevlet Han'ı Bolu'dan gelen Mehmet Çelebi'nin ekibinin yardımıyla daha sonra Amasya civarından kovmuşlardır.Hakala (Gala) köyünden, büyük ulemadan Anadolu birliğini sağlayanlardan Hacı Mehmet Bey, Alevi köyünden Hacı Bayram Hazretleri, Feriz köyünden Hacı İvat Paşa ve Gala (Hakala)'dan Muhyittin efendi, Hacı Bayram köyünden çıkan Mısır Hükümdarlığı yapan el-Melik el-Mansur Hüsamettin Laçin ilçemizden çıkan büyük devlet adamlarındandır. Ayrıca Necip Fazıl Kısakürek'e göre Orhan Gazi tarafından temelleri atılan yeni çeri ocağına Hacı Bektaş Veli tarafından Suluova civarında dua edilmiştir. Hacı Bektaş Veli'nin bir zamanlar bu bölgede de yaşadığı anlaşılmaktadır. Eskiden Alevi adıyle anılan bir köy olan Suluova, 1902 yılında Sulca adıyla nahiye olmuştur. Bundan sonra nüfusu hızlı bir artış göstermiş ve 1954 yılında Şeker Fabrikası'nın da yapılmasından sonra 1957 yılında Suluova ismiyle ilçe olmuştur. Önceleri bu bölge bataklık ve sulak bir ova olarak bilinmekle beraber, 6-7 aileyi geçmeyen bir topluluk otururmuş. Bataklıkların zamanla kurutulması ve dolayısıyla Şeker Fabrikasının yapılmasıyla bataklık olarak bilinen yerler bile önemli tarım ve yerleşim birimleri oluşturmuş ve nüfusun artmasında başat bir etken olmuştur. Önemli Turistik ve eğlence yerleri Kapaklı, 7 Kuğular Kuş Cenneti, Gani Baba Türbesi'dir. 38 Köyü, 1 Beldesi, 1 nahiyesi vardır. En yüksek dağı Akdağ'dır (2044 mt.) Başlıca geçim kaynakları hayvancılık, soğan, şeker pancarı ve kömür madenleridir.
KAZILARDA SULUOVA
Suluova Hacıhayta Mahallesindeki Kümbet (Karahüyük) tepesi çevresinde yapılan arkeolojik araştırmalar sonucunda Asur Ticaret Kolonileri çağı (MÖ 2000-1850) ve Eski Tunç Devri seramik parçalarına rastlanmıştır. Höyük çevresinde zaman zaman yapılan hafriyat ve kazılarda kerpiç duvar ve yanık izleri görülmektedir. Küçük çapta bir höyük olmasına rağmen seramik ve diğer kalıntılar, yangın izleri, Aksaray'daki Acem Höyük'le benzerlik göstermektedir. 25.10.1977 tarihinde Araştırmacı Jeolog B.Mehmet Şimşek ve Alman Jeolog Walter'in yaptığı araştırmalardan,Suluova'nın tarihininKalkolitik Çağ Hititler Devrine kadar dayandığını gösterir. Suluova Hacıhayta Mahallesi (Ağsas) bölgesinde arazisini işkeyen çiftçiler tarla su kenar arkını işlerken tesadüfen hamam kalıntılarına rastlarlar. Hamamın II. veya III. yüzyıllara ait olduğu, Amasya Müze Arkeologları tarafından tespit edilmiştir.Bubölgede rivayete göre (SİN) sehri olduğu söylenir. Bu çevredeki tarlalar derin kazılırsa su pöğreklerine ve eski büyük küplere rastlanmaktadır.
--------------------------------------------------------------------------------
MEDRESELER
Kasım Bey Medresesi
Suluovanın Yol Pınar Köyü (Eski Hakala Nahiyesi)'nin doğu tarafında yüksekçe bir yerde büyük dershaneleri, geniş hücreli ve kagir olarak inşa edilmiş,Amasya Medreseleri arasında çok meşhur olmuş ve itibar görmüştür.
Hacı Bey Zade Muhyiddin Efendi Medresesi
Suluovanın Yol Pınar Köyü (Eski Hakala Nahiyesi)'n de Kurulmuştur. Büyük Alimler yetiştirmiştir. Bugün kalıntılarına rastlanmaktadır.
Hakala Zaviyesi
Yolpınar Köyünün batısında yer almaktadır Büyük Ulamalardan Seyyid Necmettin Yahya Rifai 1348 yılında bu zaviye'yi yaptırmış, 1355 yılında evkafını düzenlemiştir.
TÜRBE VE YATIRLAR
Bugün türbe ve yatır olarak kabirleri ziyaret edilen kişiler Suluova Tarihinde önemli bir yere sahip olan ve Suluova'ya yerleşimi sağlayan kişilerdir.
Alaflı Dede
Bir Eylül Mahallesi istasyon bahçesinin üzerindeki mezarlıkta bulunmaktadır.
Gökçe Baba (Deli Baba)
Bir Eylül Mahallesi çay bahçesinin güneyinde yolun altında kabri bulunmaktadır.
Erenler Türbesi
Hacı Hayta Mahallesinde Erenler mevkiinde bulunmaktadır.Alevi su arkını yaptırmış, vasiyeti gereği halen bu arktan su akıtılmaktadır.
Gani Baba
Horasan'dan Anadolu'ya İslamiyeti yaymak için gelen Gazi Derviş Şeyh Abdülgani El Halveti'nin mekanıdır. Saygılı köyünün altında Tersakan Çayı kenarında. Çevresi piknik alanı olarak düzenlenmiştir.
Avdan Dede
İlçemiz Akdağ Mevkiinde Akören Köyü koruluğunda ve Eğribük Köyü Erikli Mezarlığı arasında Avdan Dede mezarı bulunmaktadır.
Seyyid Yahya
Yolpınar Köyü'nün batısında bulunmaktadır. Büyük ulemalardan olan Seyyid Necmettin Yahya Efendi'nin türbesidir.
Bu türbelerin ziyaret amaçları çeşitlidir.Dilek tutmak vb. nedenlerle buralara gidilmektedir.
ÖNEMLİ ŞAHSİYETLER
Suluova, merkez ve çevresinde yetiştirdiği önemli şahsiyetlerle ve tarihe yön vermiş önemli bir ilçedir.Alevi Köyünden (bireylül mahallesi) Hacı Bayram Hz., Feriz Köyünden Hacı İvad Paşa diye anılan Süleyman Paşa, Gala Köyünden Mısır'ı idare eden Hükümdar, El Melik El Mansur Hüsameddin LaçinGani Baba diye tanınan Abdulgani Hazretleri, ilçemizde yetişen önemli şahsiyetlerdendir. Hacı Bektaş-ı Veli Hazretlerininde Suluova'da 7 yıl kaldığı, Necip Fazıl Kısakürek tarafından nakledilmiştir.